Ulica Chałubińskiego powstała jako droga hutnicza. Została wytyczona na terenie dworskim, łączyła osadę Cicha Woda i Chramcówki z hamerskimi Kuźnicami. Patronem fragmentu ulicy, rozpiętego pomiędzy ul. Witkiewicza (dawna ul. Przecznica) po skrzyżowanie Drogi na Bystre z Aleją Przewodników Tatrzańskich (dawna ul. Droga do Kuźnic), został doktor Tytus Chałubiński.

Wzdłuż ulicy Chałubińskiego powstało najwięcej willi w stylu zakopiańskim, w tym dwie będące salonami artystycznymi Młodej Polski, willa „Pepita” (od 1911 roku „Łada”)  i willa „Zofiówka”.

Willa „Pepita” pierwotnie zajmowała parcelę na której dziś znajduje się budynek „Palace”.

Poniżej „Pepity”, w 1897 roku, wzniesiono w stylu zakopiańskim „Rialto” – Dom Zdrowia dra Mariana Hawranka. Natomiast powyżej „Pepity”, w 1895 roku, Stanisław Sas Doliński wybudował dla swojej żony Zofii willę w stylu zakopiańskim „Zofiówkę”. Bezpośrednio z „Zofiówką” sąsiadowała „Obrochtówka” wzniesiona przez Jana Obrochtę w 1898 roku również w stylu zakopiańskim. Nieco wyżej „Obrochtówki”, z wjazdem już od ul. Zamoyskiego, w 1895 roku stanęła kolejna willa w stylu zakopiańskim – „Korwinówka” (dzisiejsza „Oksza”) zbudowana dla Bronisławy i Wincentego Kossakowskich z Sosnowca.

Wille zostały wzniesione w stylu zakopiańskim Stanisława Witkiewicza. Domy został zbudowane przez mistrzów ciesielskich bezpośrednio współpracujących z Witkiewiczem, przez Wojciecha Roja czy Jana Obrochtę.

 

Na fotografii: ul. Chałubińskiego, na pierwszym planie willa „Rialto”, ok. 1914 r., zbiory Muzeum Tatrzańskiego.

W 1893 roku Stanisław Witkiewicz zaprojektował w stylu zakopiańskim willę „Pepitę”. Willa została wzniesiona przez znakomitego budarza, Jana Obrochtę, współpracującego z Witkiewiczem przy budowie „Koliby”. Fundatorem i właścicielem „Pepity” był warszawski lekarz, doktor Bronisław Chrostowski.

„Pepita” była pierwszym domem w styl zakopiańskim przy ulicy Chałubińskiego i drugim domem w stylu zakopiańskim w ogóle. Willa posiadał szereg innowacyjnych rozwiązań, między innymi: szeroki „przyłap”, czyli silnie wysunięty okap przekrywający wejście do willi od wschodu, dwuskrzydłowe drzwi główne wejściowe zdobione motywami sztuki ludowej, balkon w szczycie poddasza zbudowany w przysztychu z balustradą o bogatej dekoracji snycerskiej laubzegowej z motywami florystycznymi w stylu zakopiańskim,  a także system rynien odprowadzających wody opadowe z kondygnacji poddasza.

 

Na fotografii: willa „Pepita”, 1894r., fot. Awit Szubert, zbiory Muzeum Tatrzańskie.

7 czerwca 1911 roku „Pepitę” kupiła teściowa pisarza, Jerzego Żuławskiego –  Zofia z Ostolskich Hannicka wraz z siostrą Józefą Ostolską. Doktor Chrostowski świadomy wartości willi, w kontrakcie kupna sprzedaży zawarł notarialny zakaz zadłużania i zbycia nieruchomości bez jego wiedzy.

Jak czytamy we wspomnieniach pisarza Juliusza Żuławskiego, Zofia Hannicka, natychmiast zmieniła nazwę willi na „Łada”. Willa została nieznacznie przebudowana – wejście od południa wzbogacono o malowniczą, przeszklona werandę, zmieniono pokrycie dachowe. „Łada” była miejscem spotkań literatów, artystów, mecenasów sztuki licznie goszczących w Zakopanem. Tutaj spotykali się między innymi: Kazimierz Przerwa – Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Władysław Orkan, Tymon Niesiołowski, Jan Skotnicki czy Artur Rubenstein.

 

Na fotografii: Hanna Hannicka, młodsza siostra Kazimiery Żuławskiej, w ogrodzie przed willą „Ładą”, ok. 1912 r., zbiory prywatne rodziny Żuławskich udostępnione dla Muzeum Tatrzańskiego.

9 sierpnia 1915 roku w Dębicy, na froncie I wojny światowej, zmarł na tyfus brzuszny Jerzy Żuławski. Borykając się z trudnościami finansowymi, żona pisarza, Kazimiera Żuławska wynajęła pokój lokatorowi, a w piwnicach urządziła piekarnię. W 1918 roku podjęła decyzję o urządzeniu w „Ładzie” pensjonatu, w którym gościli m.in. Aleksander Hertz, Jan Chmieliński, Edward Żytecki, Józef Wittlin, Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Rytard, Aleksander Wat, stałymi bywalcami byli zakopiańscy formiści – August Zamoyski, Tymon Niesiołowski i Stanisław Ignacy Witkiewicz.

 

Na fotografii: pensjonat „Łada”, pierwsza z lewej Kazimiera Żuławskiej, powyżej lokator Robert Heufeld, pokojowa, na górze po prawej Józefa Ostolska, poniżej goście pensjonatu, ok. 1918 r., zbiory prywatne rodziny Żuławskich udostępnione dla Muzeum Tatrzańskiego.

20 stycznia 1921 roku rodzina Żuławskich sprzedała „Ładę” i wyjechała do Torunia. Willę kupił Stanisław Zgórniak, prezes Polskiego Związku Zawodowego Katolickich Robotników (PZZKR), późniejszy właścicieli dóbr Nowodworze koło Gorlic, współzałożyciel Służby Zwycięstwu Polski ZWZ i AK w Gorlicach. Za konspiracyjną działalność, Stanisław Zgórniak wraz z synem Marianem w czerwcu 1942 roku zostali aresztowani przez gorlickie gestapo. Stanisław zginął 21 lutego 1945 oku w KL Buchenwald, Marian zbiegł z transportu, wrócił do kraju w 1946 roku, zdał maturę, ukończył studia na UJ i poświęcił się pracy naukowej.

Na fotografii: Stanisław Zgórniak, ok. 1920, zbiory prywatne rodziny udostępnione Muzeum Palace.

5 stycznia 1928 roku willa „Łada” spłonęła. Pożar, który wybuchł w nocy, w kilka godzin doszczętnie pochłonął malowniczą willę. Dzięki pracom archeologicznym, prowadzonym w październiku 2020 roku przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN, odsłonięto fundamenty willi oraz liczne ruchomości. Wydobyto z ziemi fragmenty elementów konstrukcyjnych, a także przedmioty codziennego użytku.

 

Na fotografii: fundamenty „Pepity” odsłonięte podczas prac archeologicznych w 2020 roku, fot. Zbigniew Moździerz.

Pensjonat „Palace” został wzniesiony według projektu zamiennego z 1930 roku autorstwa Franciszka i Leona Kopkowiczów. Budynek otrzymał pozwolenie na użytkowanie 23 lutego 1931 roku. „Palace” został zaprojektowany jako nowoczesny, modernistyczny gmach – zarówno pod względem doboru uproszczonych środków wyrazu architektonicznego, jak i pod względem konstrukcyjnym. Wprowadzenie innowacyjnej technologii w postaci słupów żelbetowych w obrębie konstrukcji, umożliwiało swobodne aranżowanie wewnętrznych ścian działowych wypełnionych cegłą. W budynku wprowadzono nietypowy dla Podhala żelbetowy stropodach. Zastosowane rozwiązania architektoniczne wpisały budynek w krąg architektury światowej o trendach dyktowanych przez czołowych teoretyków stylu międzynarodowego – funkcjonalizmu, m. in. Le Corbusiera i jego pięć zasad architektury nowoczesnej.

 

Na fotografii: Projekt „pensjonatu „Palace”, zbiory: Archiwum Narodowe w Krakowie, Dyrekcja Robót Publicznych w Krakowie [1841] 1920-1933 [1939], sygn. 29/309/0/3/412.

„Palace” jako „nowocześnie zbudowany pensjonat pod zarządem Ireny Młynarskiej” z początkiem 1932 roku reklamowany był w lokalnej prasie. Pensjonat posiadał także posiadał własną pocztówkę.

 

Na fotografii: Reklama pensjonatu „Palace” zamieszczona w lutym 1932 r. na stronie 2 w „Echo Zdrojów Podhala i Karpat : ilustrowany dwutygodnik poświęcony propagandzie zdrojowisk, uzdrowisk i letnisk”, Rok VII, 1932, nr 1-2, s. 2 (domena publiczna / Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa).

Pensjonat „Palace” został wzniesiony dość wiernie względem projektu z 1932 roku co poświadcza zestawienie archiwalnego projektu z fotografią autorstwa Zofii Chomętowskiej z 1936 roku ze zbiorów Fundacji Archeologii Fotografii. Elementem unikatowym w skali regionu jest zakomponowanie oraz realizacja dwóch garaży zlokalizowanych w linii ogrodzenia od strony elewacji frontowej, od ul. Chałubińskiego. Ogrodzenie jako integralny element architektury doby modernizmu zostało uwzględnione w projekcie autorstwa Kopkowiczów – fragment zaprojektowanego ogrodzenia jest widoczny na rysunku perspektywicznym z 1930r. Pensjonat nazwany przez rodzinę Sznajdrów „Palace” otrzymał dekoracyjny napis wykonany w liternictwie typowym dla doby modernizmu z charakterystyczną, uproszczoną literą A. Kosmopolityczna, symbolizująca postęp nazwa pensjonatu utrwalona w minimalistycznym napisie na fasadzie, stanowiła jedyny element dekoracyjny modernistycznej elewacji.

 

Na fotografii: pensjonat „Palace”, 1936, fot. Zofia Chomętowska, zbiory: Fundacja Archeologia Fotografii.

Wybuch II wojny światowej zamknął beztroski rozdział funkcjonowania „Palace” jako pensjonatu. W 1940 roku okupant  podjął decyzję o utworzeniu w „Palace” siedziby gestapo na Podtatrzu. Placówka objęła nadzorem cały ówczesny powiat nowotarski, który rozciągał się od Suchej Beskidzkiej po Szczawnicę i od Lubnia do południowej granicy Polski z 1939 roku.

Piwnice pensjonatu zostały przystosowane do nowej funkcji – więzienia. W pokojach na paterze, I i II piętrze urządzono pokoje przesłuchań aresztowanych, a także mieszkania dla gestapowców. Placówkę gestapo – „Katownie Podhala” szczelnie opasano rzędami drutu kolczastego rozpiętymi na przęsłach płotu przedwojennego pensjonatu.

Na fotografii: siedziba gestapo, dawny pensjonat „Palace”, 1944, fot. Henryk Jost, zbiory: Muzeum Tatrzański.

Rozpoczęły się pierwsze masowe aresztowania członków ruchu oporu  oraz osób pomagających w przerzutach na Węgry. Do „Palace” trafili m. in. bracia Kupcowie, Franciszek Gajowniczek, Izydor Gąsienica-Łuszczek, Helena Marusarz, Zofia Marusarz, Bronisław Czech, Stanisław Marusarz, Henryk Bednarski, Antoni Suchecki, Zbigniew Kołączkowski, Fedak Maria oraz Wiktoria. W rozpracowaniu podhalańskich działaczy ruchu oporu znaczącą role odegrali agenci gestapo mieszkający w Zakopanem jeszcze przed okresem okupacji, tacy jak: Bronisław Mazurkiewicz, Wiktor Blaude, Józef Domaradzki, Sepp Rohl.

Wiosną 1941 roku miała miejsce kolejna fala aresztowań i rozbicie struktur ZWZ/AK na terenie Podhala. Gestapo aresztowało m. in. Hugona Karwowskiego, Józefa Hauslingera, Władysława Tondosa, Wincentego Galicę, księdza Piotra Dańkowskiego, Emilię i Józef Berestków, Piotra Kossewskiego, Rudolfa Samardaka, Jana Gnojka, Marię oraz Stanisława Drzewickiego.

Na przełomie stycznia i lutego 1942 roku, na skutek infiltracji agenta Stanisława Wegnera-Romanowskiego, gestapo rozbiło „Konfederację Tatrzańską”. Aresztowano Augustyna Suskiego i Edwarda Gott-Getyńskiego. 22 sierpnia 1942 roku aresztowano Jadwigę Apostoł oraz Tadeusza Popka, którego zakatowano w „Palace” 17 września 1942 roku.

Od września 1943 roku do lutego 1944 roku, na skutek zdrady trzech żołnierzy oddziału „Szaroty”, gestapowcy z „Palace” zidentyfikowali niemal wszystkie osoby, które wspierały partyzantów dowodzonych przez Wojciecha Duszę. Przez pięć miesięcy oddziały gestapo i SS urządzały naloty, pacyfikowały miejscowości: Biały Dunajec, Bielankę, Bustryk, Ciche, Czarny Dunajec, Czerwienne, Dział, Dzianisz, Koniówkę, Ludźmierz, Morawczynę, Podczerwone, Rabę Wyżną, Ratułów, Rdzawkę, Zakopane i Ząb. W wyniku tych akcji zamordowano 96 osób, wielu deportowano do obozów koncentracyjnych. Na przełomie 1943/1944 przez oddziały SS oraz gestapo z Nowego Targu i Zakopanego został spacyfikowany Waksmund. W ciągu trzech nalotów mających miejsce w dniach: 29.06.1943 roku, 28.09.1943 roku, 11.02.1944 roku blisko 80 osób wysłano do KL Auschwitz i KL Płaszów za powiązania z Konfederacją Tatrzańską i oddziałami partyzanckimi, a ponad 20 osób rozstrzelano.

30 maja 1944 roku na Polanie Kuźnickiej w Zakopanem rozstrzelano 20 polskich więźniów z „Palace”. Egzekucja była odwetem na Polakach za śmierć niemieckiego oficera Augusta Moltza. Bezpośrednio w miejscu mordu postawiono drewniany krzyż. Później, po wojnie, nieopodal miejsca zbrodni postawiono istniejący do dziś, kolejny krzyż drewniany z napisem: „Tu zginęli ci, którzy sięgnęli po zaszczytne miano obrońców ojczyzny 30 maja 1944 roku”. Dnia 7 września 1964 roku, w miejscu pierwszego krzyża, w miejscu, gdzie leżeli zamordowani, stanął granitowy pomnik Prometeusz Rozstrzelany autorstwa Władysława Hasiora. Pomnik, wzniesiony w 2/3 ze składek społecznych, był wyrazem społecznej potrzeby upamiętnienia miejsca martyrologii, co zawarto w inskrypcji na Pomniku: „Ofiarom zbrodni hitlerowskiej społeczeństwo Zakopanego”.

 

Na fotografii: pomnik Prometeusz Rozstrzelany, Polana Kuźnicka – Aleja Przewodników Tatrzańskich w Zakopanem, 2018 r., fot. Natalia Skiepko

Pod osłoną nocy z 26 na 27 stycznia 1945 roku gestapowcy opuścili budynek „Palace” i wyjechali w kierunku Słowacji. Przed ucieczką spalili całą dokumentację, m.in.: listy więźniów, protokoły przesłuchań, listy konfidentów i współpracowników.

29 stycznia 1945 roku w godzinach porannych niemieccy okupanci, cofając się przed nacierającą Armią Czerwoną, opuścili w pośpiechu Zakopane. Wcześniej wysadzili w powietrze mosty na potoku Bystra przy ul. Kościuszki, ul. Nowotarskiej oraz przy Drodze na Bystre, a także most na połączonych potokach Młyniska i Foluszowy przy ul. Kościeliskiej i Nowotarskiej. Zniszczyli elektrownię miejską na Kamieńcu, tartak „Zwierzyniec” i fabrykę tektury przy Drodze do Kuźnic. Po południu do niebronionego Zakopanego weszły oddziały rosyjskie. W budynku „Palace” stacjonowało wojsko rosyjskie.

Na fotografii: Odwrót wojsk niemieckich przez Zakopane, styczeń 1945 r., fot. Henryk Jost, zbiory: Muzeum Tatrzańskiego.

Po wyzwoleniu budynek dostał się pod zarząd Tymczasowego Zarządu Państwowego, który 1 października 1945 roku oddał „Palace” towarzystwu „Podhalański Dom Społeczny”. Towarzystwo to miało na celu opiekowanie się drobnymi wytwórcami przemysłu ludowego na Podhalu. Na rzecz swoich działań postanowiło odremontować wnętrze budynku. Cele więzienne miały pozostać nietknięte, jako miejsce pamięci.

Po zebraniu funduszy przystąpiono do realizacji zamierzonego celu. Jak czytamy we wspomnieniu Stefana Rozbowskiego: „Dokonano więc całkowitego odmalowania wnętrza domu, odlakierowania drzwi, okien i grzejników, naprawy podłóg, naprawy instalacji centralnego ogrzewania itp. robót” (IPN Kr Ds. 6/70, protokół przesłuchania świadka Stefana Rozbowskiego z 23.03.1947 r.).

Piwnice starano utrzymać w stanie pierwotnym. Na I i II piętrze rozebrano niektóre ścianki w celu powiększenia pokoi, poszczególne drzwi zamurowano, wybito również nowe. III piętro uległo tylko odnowieniu.

Początkiem maja 1946 roku w „Palace” została otwarta biblioteka i czytelnia. Pomieszczania budynku zajmowały: administracja Podhalańskiego Domu Społecznego, Oddział Polskiego Czerwonego Krzyża, Instytut Naukowy Przemysłu Ludowego, redakcja i administracja „Gazety Podhalańskiej”, Komenda i dwie świetlice zakopiańskiego Hufca Harcerskiego, Koło Powiatowe Zakopane Związku byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych.

4 listopada 1946 roku w dawnej siedzibie Gestapo, rozpoczął się proces przywódców Goralenvolku – Józefa Cukra, Antoniego Tomali, Stanisława Mula, Tomasza Kościelniaka i Antoniego Kęska. Sądu dokonywał specjalny trybunał z Krakowa pod przewodnictwem sędzi Mieczysława Kądzieli z udziałem ławników Gitlsa i Czerniewskiego. Akt oskarżenia o zdradę narodu polskiego przygotował prokurator J. Brandys. Dnia 22 listopada ogłoszono wyrok: dla Józefa Cukra 15 lat więzienia, Stanisława Mula i Antoniego Kęska po 5 lat, Antoniego Tomali 3 lata, a Tomasza Kościelniaka uniewinniono.

W tym samym roku Jan Trawiński, prezes Związku byłych Więźniów Politycznych, sporządził wykaz wszystkich zinwentaryzowanych napisów  więźniów wyrytych na ścianach piwnic „Palace”.

 

Na fotografii: napisy wyryte przez więźniów Palace, ok. 1955 r. fot. Władysław Werner,
zbiory: Muzeum Tatrzańskie.

W gmachu „Palace” otwarto sanatorium przeciwgruźlicze Związku Byłych Więźniów Politycznych im. Dra Jerzego Gromkowskiego. Dla rekonwalescentów przewidziano 100 łóżek. Pomieszczenia, w których znajdowały się cele więzienne, zostały przekazane pod opiekę Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Działalność sanatorium wymagała urządzenia nowych przestrzeni, dedykowanych celom rekonwalescencji. Z czasem zaczęto wykorzystywać w tym zakresie pomieszczenia znajdujące się w piwnicach budynku. Były ustęp oraz łaźnię przerobiono na magazyn na brudną bieliznę oraz pralnię. W byłej celi nr 5 urządzono suszarnię, a w celi nr 4 – prasowalnię.

Planowano również zagospodarować celę nr 1 („ciemnicę”), która miała być przeznaczona na magazyn bieliźniany, co jednak spotkało się z oporem Głównego Zarządu PZbWP. Mimo wszystko celę nr 1 i korytarz odmalowano, część korytarza więziennego została przemurowana.

 

Na fotografii: Palace – sanatorium przeciwgruźlicze Związku Byłych Więźniów Politycznych, 1948 – 1949 r., fot. Henryk Jost, zbiory: Muzeum Tatrzańskie.

W 1950 roku w „Palace” otwarto sanatorium przeciwgruźlicze Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Projektowano zmiany w obrębie otoczenia budynku jak i we wnętrzach. W dawnych celach składowano niepotrzebnie rupiecie, węgiel. Do zachowania na część historyczną przeznaczono jedynie 3 cele – celę nr 1, celę nr 2 oraz celę nr 6.

 

Na fotografii: Palace – sanatorium przeciwgruźlicze Związku Bojowników o Wolność i Demokrację , 1955 r., fot. Władysław Werner, zbiory: Muzeum Tatrzańskie.

W 1960 roku, w 15. rocznicę wyzwolenia Zakopanego, na fasadzie „Palace”, zamontowano tablicę upamiętniającą ofiary terroru II wojny światowej. Umieszczono na niej napis:

„Palace” – Katownia Podhala

1940-1945

W 15 rocznicę wyzwolenia miasta ofiarom zbrodni hitlerowskich obywatele Zakopanego.

 

Na fotografii: Budynek „Palace” w Zakopanem ozdobiony na 15. rocznicę wyzwolenia Zakopanego, zbiory: Instytut Pamięci Narodowej, sygn. IPN Kr 3-10-38-3-131-1

Od 1978 roku była siedziba placówki Gestapo pełniła funkcję Miejskiego Żłobka Tygodniowego. W dawnych pokojach przesłuchań stanęły dziecięce łóżeczka i szafy z zabawkami. Piwnice nieco przebudowano, a w 1983 roku zamalowano wapnem większość napisów na ścianach, wydrapanych w czasie wojny przez więźniów.

 

Na fotografii: „Palace” po rozbudowie o zabudowę tarasów II piętra, 1965 r., zbiory: Muzeum Tatrzańskie.

W 1992 roku w „Palace” urządzono Społeczne Liceum Ogólnokształcące.

 

Na fotografii: Palace przed remontem w 1999 roku, tuż po okresie funkcjonowania jako Liceum Ogólnokształcące,  fot. Dawid Moździerz

W 1993 roku dyrektor liceum, Kazimierz Konarski, w porozumieniu z właścicielami „Palace”, przekazał byłym więźniom celę nr 1 i celę nr 6 oraz część korytarza na urządzenie w nich Muzeum Męczeństwa.

8 maja 1994 roku, dzięki konsekwentnym staraniom byłych więźniów, w tym zwłaszcza doktora Wincentego Galicy, Mariana Polaczyka i Władysława Szepelaka, w gestapowskich celach więziennych, oficjalnie otwarto do Muzeum Męczeństwa. W 1996 roku ekspozycję powiększono o celę nr 3.

Historię starań o utworzenie izby pamięci można prześledzić na stronie Stowarzyszenia Muzeum Walki i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala.

 

Na fotografii: gabloty z fotografiami, ekspozycja z celi nr 3 przeniesiona po 2000 roku do celi nr 4, fot. Muzeum Tatrzańskie.

W lipcu 1999 roku rozpoczął się remont budynku, mający na celu ponowne przystosowanie Palace do funkcji pensjonatu. Zniszczono celę nr 1, zdjęto podłogę w celi nr 3, a przez korytarz piwnic przekopano głęboki rów. Dewastacji uległy oryginalne napisy i ślady krwi na ścianach piwnic. Tynki w obrębie kondygnacji parteru w większości skuto. Zniknęły kajdany, którymi przykuwano do ściany więźniów, przebudowano wnętrza. Mając na uwadze konieczność ochrony miejsca, pamięci oraz historii, w 2000 roku Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał Palace do rejestru zabytków województwa małopolskiego pod numerem A–738. Ochrona konserwatorska niestety nie wyegzekwowała skutecznego zabezpieczenia obiektu, już wtedy należało rozpocząć starania o wykupienie „Palace” i przeznaczenie budynku w całości na cele muzealne.

 

Na fotografii: Palace w okresie funkcjonowania jako pensjonat w 2012 roku,  fot. Michał Murzyn

31 lipca 2000 roku zatwierdzono projekt budowlany i udzielono pozwolenia na wykonanie robót budowlanych w pomieszczeniach przyziemia i utworzenie Izby Pamięci w budynku „Palace”.

Prace budowlane wykonywano pod nadzorem Wincentego Galicy.

19 lutego 2001 roku zwołano zebranie założycielskie stowarzyszenia, wybrano zarząd, przyjęto i zatwierdzono Statut opracowany przez Wincentego Galicę. Uchwalono nową nazwę: Muzeum Walki i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala.

 

Na fotografii: ekspozycja urządzona w dawnej celi nr 5, fot. Muzeum Tatrzańskie.

W 2001 roku w Palace  utworzono ośrodek sportowo-rehabilitacyjno-szkoleniowego prywatnej firmy Stopex. W części dawnych cel utworzono m.in.  „Odnowę Biologiczną”.

 

Na fotografii: Piwnice – cele w „Palace” pełniące funkcję „Odnowy Biologicznej” , fot. Muzeum Tatrzańskie.

W grudniu 2017 roku, dzięki zaangażowaniu Miasta Zakopane oraz Stowarzyszeniu Muzeum Walk i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala, po wielu latach starań, Gmina zakupiła Katownię Podhala „Palace” za kwotę 11,5 mln zł. Wykup „Palace” był możliwy dzięki wsparciu Pani Premier Beaty Szydło, która z rządowej rezerwy budżetowej przekazała 9 mln zł.

 

Na fotografii: Przedstawiciele Urzędu Miasta Zakopane, Burmistrz Leszek Dorula oraz Prezes Stowarzyszenia Muzeum Walk i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala Lucyna Galica – Jurecka, fot. Urząd Miasta Zakopane.

10 marca 2020 roku w Urzędzie Marszałkowskim w Krakowie podpisano list intencyjny w sprawie powstania Muzeum Palace.  Rozpoczęto zainicjowany przez Ministra Piotra Glińskiego proces zakupu budynku Palace od Miasta Zakopane. Decyzję o sprzedaży, w tym o zakresie darowizny podjęła Rada Miasta Zakopane w czerwcu 2021 roku. Planowany wykup Palace umożliwi Muzeum Tatrzańskiemu rozpoczęcie starań o utworzenie Muzeum Palace.

 

Na fotografii: Od lewej: Zastępca Burmistrza Miasta Zakopane Tomasz Filar, Marszałek Województwa Małopolskiego Witold Kozłowski, Dyrektor Muzeum Tatrzańskiego Anna Wende-Surmiak, fot. Muzeum Tatrzańskie.

13 grudnia 2021 roku Muzeum Tatrzańskie odkupiło od Miasta Zakopane dawny pensjonat Palace, w którym w czasie II wojny światowej mieściła się siedziba Gestapo. Na zakup nieruchomości dotację celową z budżetu państwa w wysokości 8 ml 630 tys. zł przekazał Wicepremier, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, prof. Piotr Gliński. Fundusze otrzymane z rządu stanowią 3/4 całkowitej wartości nieruchomości. Pozostałą część przekazało Miasto Zakopane w formie darowizny.

Projekt mający na celu utworzenie Muzeum Palace  jest możliwy do zrealizowania dzięki pozyskanemu przez Muzeum Tatrzańskie wsparciu finansowemu w wysokości prawie 12 mln zł z funduszy unijnych, ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2014 – 2020 w ramach Osi Priorytetowej 6. Dziedzictwo regionalne. Blisko 4 mln złotych na realizację projektu przekazało Województwo Małopolskie. Marszałek Województwa Małopolskiego, Pan Witold Kozłowski od początku, z wielkim zaangażowaniem wspierał prace na rzecz utworzenia Muzeum Palace.

 

Na fotografii: od lewej Dyrektor Muzeum Tatrzańskiego Anna Wende-Surmiak, Członek Zarządu Województwa Małopolskiego Iwona Gibas, Burmistrz Miasta Zakopane Leszek Dorula, fot. Regina Korczak-Watycha, Urząd Miasta Zakopane.

13 kwietnia 2022 roku Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem przekazało teren nieruchomości przy ul. Chałbińskiego 7 Generalnemu Wykonawcy – Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu Gut-Wierchowy Spółka z o.o. z siedzibą w Poroninie, doświadczonemu w prowadzeniu remontów konserwatorskich. Rozpoczęto bardzo długo wyczekiwany i niezmiernie potrzebny remont konserwatorski budynku Palace.

Projekt pn. Utworzenie Muzeum Palace jest współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2014 – 2020.

 

Na fotografii: przedstawiciele Muzeum Tatrzańskiego przekazują dokumentacje projektową oraz teren budowy Generalnemu Wykonawcy, fot. Rafał Jabłoński-Zelek Muzeum Tatrzańskie.

ARCHIWALIA:

1. Archiwum Akt Nowych w Warszawie
2. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
3. Archiwum Muzeum Tatrzańskiego
4. Archiwum Państwowe w Krakowie
5. Archiwum Stowarzyszenie Muzeum Walki i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala w Zakopanem

LITERATURA:

1. Andrusikiewicz Janusz, Proces gestapowców z Zakopanego, „Wierchy”, R. 34, s. 229
2. Apostoł-Staniszewska Jadwiga, Echa okupacyjnych lat, Warszawa 1970
3. Apostoł-Staniszewska Jadwiga, Nim zbudził się dzień, Warszawa 1979
4. Bujak Ignacy, Wspomnienia sprzed ćwierć wieku, „Wierchy”, R. 37, 1968, s. 282-283
5. Ćmiech A., Historia o miłości, czyli matki wspomnienia sprzed więzienia, https://plus.gazetakrakowska.pl/historia-o-milosci-czyli-matki-wspomnienia-sprzed-wiezienia/ar/12137896
6. Dziennik Bydgoski, (R.22), 1928, Nr 12, s. 17
7. Wyrok w sprawie góralskiej, „Dziennik Polski”, 23.11.1946, nr 322 (648), s. 2.
8. Dziś rozpoczyna się proces zdrajców w Zakopanem, „Dziennik Polski”, 4.11.1946, nr 303 (629), s. 2.
9. Filar Alfons, Leyko Michał, Palace Katownia Podhala, Warszawa 1970
10. Filar Alfons, A widzis, Wacuś, Bedzie wisioł, „Podtatrze”, 1979, nr 3-4, s. 74-81
11. Galica Wincenty, O ludziach dobrej woli, „Wierchy”, 1971, s. 163-168
12. Jost Henryk, Zakopane czasu okupacji, Zakopane 2001
13. Kapeniak Józef, Proces kształtowania i utrwalania władzy ludowej w Zakopanem w latach 1945-1947, [Zakopane 1974]
14. Korkuć Maciej, Konfederacja Tatrzańska. Góralska odpowiedź na „krzeptowczyznę”, „Biuletyn Instytutu Pamięci Nardowej”, Podhale, nr 1-2 (108-109), styczeń-luty 2010, s. 31-39
15. Kuciński Dominik, Józef Kuraś „Ogień”, Warszawa 2016
16. Leczykiewicz Sylwester „Mohort”, Konfederacja Tatrzańska, Warszawa 1976
17. Marczyński Aleksander, Z dziejów ruchu oporu na skalnym Podhalu, „Wierchy”, R. 38, 1969
18. Palmrich Adam, Być wiernym ojczyźnie, Katowice 1983
19. Puchałka J., Polskie Zjednoczenie Chrześcijańskich związków zawodowych z siedzibą w Krakowie [w:] „Ruch Robotniczy”, 1921, rok II, nr 4, s. 1-2, red. J. Puchałka
20. Wawrzyniak Eugeniusz, Kurierzy podziemia 1940-44, Warszawa 1989 – seria wyd. Żółty Tygrys
21. Wnuk Mieczysław M., Z Kościeliskiej do Anglii: wojenna tułaczka. Wspomnienia wojenne Mistrza Polski w narciarstwie i weterana armii polskiej, francuskiej i brytyjskiej 1919-1945, Trenton-Zakopane-Kraków 2006
22. Wnuk Włodzimierz, Walka podziemia na szczytach, Warszawa 1965
23. Zborowski Juliusz, To i owo z lat okupacji pod Tatrami, „Wierchy”, R. 26, s. 174-180