Wolność spod Giewontu
11 listopada 1918 r., po 123 latach zaborów, Polska odzyskała niepodległość. Zanim jednak oficjalnie odrodziło się suwerenne państwo, mieszkańcy Zakopanego sami podjęli inicjatywę – ogłosili wolność i uznali się za obywateli niepodległej oraz zjednoczonej Rzeczypospolitej. W wyniku tych wydarzeń powołano Radę Narodową, na czele której stanął Stefan Żeromski. Przez trzy tygodnie, do 16 listopada 1918 r., tzw. Rzeczpospolita Zakopiańska stanowiła symboliczny skrawek odradzającej się ojczyzny.
Zakopane pozostawało pod panowaniem austriackim przez 148 lat, ponieważ wojska Habsburgów zajęły starostwo nowotarskie już w 1770 r. Dwa lata później, po I rozbiorze Polski, miejscowość została włączona do Galicji, prowincji monarchii austro-węgierskiej, w której granicach pozostawała aż do 1918 r.
Na przełomie XIX i XX w. Zakopane stało się nie tylko znanym uzdrowiskiem, lecz także ponadzaborowym centrum życia artystycznego, intelektualnego i politycznego. Pod Tatrami tworzyli i bywali m.in. Stefan Żeromski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Tytus Chałubiński, a także Leon Wyczółkowski i Jacek Malczewski.
Pod Giewontem spotykali się również politycy i społecznicy – Józef Piłsudski, Ignacy Daszyński, Józef Retinger czy Mariusz Zaruski. Zakopane stawało się miejscem debat nad przyszłym kształtem wolnej Polski.
Wybuch I wojny światowej, gdy państwa zaborcze stanęły po przeciwnych stronach frontu, stworzył realną szansę na odzyskanie przez Polaków niepodległości. Jesienią 1918 r., w obliczu klęski Niemiec i monarchii austro-węgierskiej, idea wolności stawała się coraz bardziej realna.
Myśl o odrodzeniu państwa dojrzewała również pod Tatrami. 13 października 1918 r. naczelnik gminy Zakopane Wincenty Repieć zwołał w sali „Sokoła” zgromadzenie obywatelskie, w którym uczestniczyło około 200 osób, m.in. Stefan Żeromski, Mariusz Zaruski i Wincenty Szymborski. Zebrani uchwalili rezolucję, w której ogłosili się obywatelami „wolnej, niepodległej i zjednoczonej Polski” oraz powołali Organizację Narodową, mającą koordynować lokalną administrację i bezpieczeństwo.
Na czele Organizacji Narodowej stanął Stefan Żeromski. Jego zastępcami zostali: Franciszek Pawlica (PSL „Piast”), mjr Mariusz Zaruski (obóz legionowo-prawicowy) oraz Wincenty Szymborski (endecja). Funkcję sekretarza powierzono Medardowi Kozłowskiemu. Organizacja liczyła 32 członków, reprezentujących różne ugrupowania polityczne – co czyniło ją symbolem jedności ponad podziałami.
Wkrótce nadszedł czas działania. W Zakopanem stacjonował garnizon liczący kilkuset żołnierzy różnych narodowości: Niemców, Czechów, Rusinów i Polaków. Polscy oficerowie w służbie austro-węgierskiej nawiązali kontakt z Polską Organizacją Wojskową i utworzyli komitet oficerski z por. Marianem Bolesławowiczem na czele.
31 października 1918 r., po południu, przeprowadzono udaną akcję rozbrojenia garnizonu austriackiego. Opanowano oddział wartowniczy, magazyn broni i amunicji, a polscy żołnierze po złożeniu przysięgi na wierność przyszłemu państwu polskiemu objęli służbę wartowniczą. Żołnierze innych narodowości zostali rozbrojeni i internowani. Następnie zajęto budynek żandarmerii pocztę i dworzec kolejowy. Zakopane było wolne.
1 listopada 1918 r. Organizacja Narodowa przekształciła się w Radę Narodową, która pełniła funkcję tymczasowej, najwyższej władzy w Zakopanem. Z urzędu gminy zdjęto orła cesarskiego i w jego miejscu zawieszono polskie godło.
Starosta nowotarski, powołany przez Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie, zatwierdził nowe władze miejskie z prezydentem Stefanem Żeromskim na czele. Jednym z pierwszych działań władz Rzeczypospolitej Zakopiańskiej było przejęcie polskich wiosek na Orawie, które dotąd należały do Węgier. 6 listopada 1918 r. żołnierze z Zakopanego zajęli Suchą Górę, Trzcianę i Głodówkę, symbolicznie manifestując prawa Polski do tych ziem. W ten sposób, w imieniu nieistniejącego jeszcze formalnie państwa, Rzeczpospolita Zakopiańska dała wyraz dążeniu do zjednoczenia wszystkich ziem polskich. Sucha Góra i Głodówka pozostawały pod okupacją wojskowego oddziału ekspedycyjnego aż do grudnia 1918 r.
16 listopada 1918 r. Rada Narodowa została rozwiązana i podporządkowała się Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie, kończąc tym samym istnienie Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Jej tymczasowa rola polegała na utrzymaniu porządku, bezpieczeństwa i administracji w Zakopanem do momentu, gdy odrodzona Polska mogła przejąć pełną władzę. Choć krótko istniejąca, stała się symbolem wiary w niepodległość, współpracy różnych środowisk i determinacji mieszkańców Podhala, a Zakopane formalnie weszło w skład odrodzonego państwa polskiego.
Przysięga wojskowa na Rynku przed Pomnikiem Grunwaldzkim, 2 listopada 1918 r., fot. NN, zbiory Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem
Manifestacja patriotyczna przed Pomnikiem Grunwaldzkim, fot. NN, zbiory Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem
Tekst ślubowania autorstwa Stefana Żeromskiego 1-2 listopada 1918 r., Biblioteka Narodowa w Warszawie